WANDELEN: Bossche Broek

Het Bossche Broek is een natuurgebied van tweehonderd hectare tegen de zuidrand van ’s-Hertogenbosch, in het stroomgebied van de Dommel en de Aa. Het is ingericht als overloopgebied sinds in 1995 een Dommeldijk doorbrak, het gebied ongecontroleerd volstroomde en de A2 onderwater kwam te staan. In hoge nood kan ook nog het gebied ten zuiden van de A2 – Bossche Broek Zuid – bijspringen als achtervang.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568–1648) speelde ’s-Hertogenbosch in Spaanse handen een belangrijke rol in de omsingeling van de opstandige Republiek. Vanwege de moerassen rond de stad kreeg het de bijnaam ‘onoverwinnelijke moerasdraak’. Pogingen van prins Maurits in 1603 en meteen na het Twaalfjarig Bestand (1609–1621) in 1622 om de stad te belegeren en in te nemen liepen uit op een mislukking.

Omdat tijdens beide pogingen prins Maurits wel aan de zuidkant een strategische hoogte wist te bezetten niet zo ver van de stad, bouwden de Spanjaarden en Bosschenaren daar in 1623 een extra verdedigingswerk: de Pettelaarse Schans. 

Uiteindelijk mocht het niet baten. Het was prins Frederik Hendrik die in 1629 met het geld van de Zilvervloot en een ingenieus beleg van een half jaar de stad tot overgave dwong. Hiertoe moest hij de loop van de Dommel verleggen en grote delen van de moerassen met rosmolens droogleggen tussen de verdedigingslinie tegen ontzet (circumvallatielinie van 45 km) en de eigenlijke aanvalslinie (contravallatielinie van 25 km). Ik fietste al eens op restanten van de circumvallatielinie – Herven-Heinisdijk – aan de noordkant van de stad (‘Rondje om de St. Jan’. In: 1000110, 2019).

Vandaag, vrijdag 6 juni 2025, start ik een wandeling op de Pettelaarse Schans, een reconstructie aangelegd in 1959 in de Zuiderplas. De originele schans werd namelijk in Rampjaar 1672 gesloopt om niet in Franse handen te vallen. Op het eind van de wandeling loop ik mans een rondje schans.

Ik steek meteen de A2 over naar Bossche Broek Zuid. De wegbermen staan vol met duizendblad, knoopkruid, teunisbloem en heksenmelk. Bossche Broek Zuid wordt door Brabants Landschap voor een groot deel ingericht als Natte Natuurparel. Er liggen enkele (voormalige) landgoederen, waaronder Pettelaar, Dooibroek, Oud-Herlaer, Haanwijk, Nieuw-Herlaer, deels langs een ‘fossiele Dommel’. Eerlijkheid gebiedt te zeggen dat er vandaag een klein stukje overlap is met een recente wandeling langs de Dommel en Essche Stroom (zie W332: ‘Sint-Michielsgestel’).

Ik wandel eerst door Landgoed Pettelaar, ook wel Landgoed De Gruyter genoemd, naar de eigenaar grootgrutter die mij doet denken aan de ‘gestampte muisjes’ (oh nee, dat was De Ruijter!). Bij ons thuis werden vroeger geen boodschappen gedaan bij de protestantse Albert Heijn, maar wel bij de katholieke De Gruyter en Simon de Wit.

Het landgoed kent hoogtes zoals de Patersberg, beplant met naaldhout, robinia’s en Amerikaanse eik, en lanen beplant met rode beuk. Zevenblad is normaal gesproken niet zo’n aandachtstrekker, maar wel als hij volop in het bos in bloei staat.

In het lage verschraalde gebied tussen Pettelaar en Haanwijk, waar de rijke bovenlaag is afgegraven, heel veel grote ratelaar, vergeet-mij-nietjes, boterbloemen, vogelwikke en pioniers zoals moeraskers.

Kijk ik even om in noordelijke richting, dan steekt de toren van het Provinciehuis Noord-Brabant boven alle begroeiing uit.

Op de hogere delen wordt nog wel graan verbouwd, maar akkeronkruiden worden gedoogd: bladrammenas, knopherik.

In de bermen ondergaat wilde cichorei een puberale groeispurt vlak voor de bloei. Gewone raket houdt de hauwtjes kuis tegen het lijf en ook akkerkool bloeit (een verwarrende naam voor een composiet).

Ik bereik Landgoed Haanwijk en wandel over smalle oude aarden wallen. Bij overstromingen van de Dommel bleven zo onderdelen van het landgoed bereikbaar. Het landhuis heeft een mooi klokkentorentje en de bijgebouwen zijn ingericht als theetuin en een museumpje.

Via een mooie oprijlaan met platanen bereik ik de Dommel bij Kasteel Nieuw-Herlaer. Aan de overkant ligt dorp Halder.

Net als een paar weken geleden volg ik de Dommel stroomafwaarts en passeer de monding van de Essche Stroom. Een dame zit in kleermakerszit op een zwerfkei met de ogen dicht in de schaarse zonnestralen heen en weer te wiebelen. Op het water drijft volop de gele plomp, maar van invasieve exoten zoals grote waternavel of waterteunisbloem geen spoor.

Dan door de bossen van Haanwijk met bosbies langs het pad en heel veel lelietje-van-dalen tussen de adelaarsvarens. Geen nachtegaal deze keer, althans niet op dezelfde plek. Even verderop hoor ik er toch eentje.

Canadese populieren ratelen luidruchtig in de harde wind. Ik bereik boerderij Out-Herlaer. In een maand tijd kan er veel veranderen. Lag Out-Herlaer er op 8 mei nog dichtgetimmerd bij, nu staat de boerderij in de steigers en is een aannemer druk bezig om de bouwval om te toveren tot een Buitenmuseum voor het Brabants Landschap.

Drie rondvaartbootjes liggen er al met de historische namen ‘Hertog Jan Primus’ voor Hertog Jan I van Brabant (waar het Arcense bier naar is vernoemd), ‘Frederik Hendrik’ voor de stedendwinger, en ‘Van Grobbedonk’ voor de Spaansgezinde gouverneur van ’s-Hertogenbosch tijdens het beleg.           

Mooie paden door het Sterrenbosch, behorend bij Landgoed Pettelaar. Boekweit en bijenbrood groeien in de akkerranden. Een distelvlinder blijft even lang genoeg zitten voor een foto.

Een bordje waarschuwt voor een oefenterrein met politiehonden, maar daar is vandaag geen activiteit. Samen met de Dommel duik ik onder de A2 door voor een mooie tocht langs de Dommel door het Bossche Broek (Noord). Bijna uitsluitend ontoegankelijke verschraalde graslanden, waar – volgens een infobordje – stijve ogentroost volop parasiteert op de grassen. Vanaf hier prachtig zicht op de St. Janskathedraal.

Mijn oog valt op een metalen buis met de tekst ‘Verboden Kring, Fort Anthonie, 300 m’. Het is een verwijzing naar de Kringenwet uit 1814, die tot doel had vestingwerken een vrij schootsveld te garanderen. Bij een herziening van de wet in 1853 werden er drie kringen rond ieder vestingwerk getrokken (300 m, 600 m en 1000 m), met bijbehorende bouwvoorschriften. Deze paal verwijst naar de Kleine Kring (300 m) rond het Spaanse Fort Sint-Anthonie uit de Tachtigjarige Oorlog ten zuidwesten van ’s-Hertogenbosch, aan de overkant van de Dommel. De wet is pas in 1963 definitief ingetrokken en heeft een aantal steden en dorpen zeer in hun bewegingsvrijheid beperkt, zoals de oostkant van Utrecht vanwege de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Op de oevers van de Dommel heel veel knoopkruid en vijfvingerkruid. Op enkele strategische plaatsen liggen schermen in de Dommel om losse plantenresten op te vangen zodat ze gemakkelijk kunnen worden verwijderd. Hier ligt bij zo’n scherm toch een restantje grote waternavel te midden van ander afval. Het werkt dus! En het is een uitgelezen plek voor jonge eendjes en jonge waterhoentjes om door kikkerdril te ploeteren en over ‘pompeblêden’ te klimmen.

Het trekpontje over de Dommel is toepasselijk ‘De Moerasdraak’ gedoopt, maar ik hoef er geen beleg op te slaan, want ik zit al op de goede oever. Vanaf hier mag ik het Bossche Broek doorkruisen richting de Zuiderplas. Honingklaver staat op het punt te gaan bloeien. Poelruit bloeit tussen de rietkragen, evenals grote wederik en een enkele blaartrekkende boterbloem.

Aan de Zuiderplas ligt een stadstrand, aan de andere zijde de Pettelaarse Schans. De schans is een mooie vijfpuntige ster met dubbele rijen lindebomen aan de buitenkant. Bij de entree een horeca vestiging van Moeke, in een voormalige boerderij uit 1880, gebouwd op de fundamenten van het originele fort. De kern van de schans is een grote open grasvlakte, regelmatig in gebruik als festivalterrein. Tussen de lindebomen staat een kolossaal monument:   

De burgerij dezer stad aan haren luchtvaartpionier.

1911  Henri Bakker  1936

Eerste piloot van het Nederlandse Leger.

In dit gebied lag het eerste Nederlandse militaire vliegveld. Ik word even op het verkeerde been gezet door de jaartallen. Bosschenaar Henri Bakker (1878–1933) overleed namelijk in 1933. Het monument met de jaartallen 1911 en 1936 verwijst dan ook naar het 25-jarig jubileum van zijn eerste militaire vliegbewegingen  boven de Pettelaarse Schans.  

[Beeldverhaal]

Gepost: 27 Juni 2025

Wandelnet: Bossche Broek en de Dommel (16 km)